"რომელ კუთხეში დავისვენებდი და რატომ?" მე-3 ჯგუფის ნამუშევარი

რომელ კუთხეში დავისვენებდი და რატომ?
   ძალიან მიყვარს ჩემი სამშობლო.მიყვარს მისი მშვენიერი ბუნება,ტრადიციები,ხალხი…მეამაყება ჩემი ქვეყნის გმირული წარსული.
საქართველოს მადლიანი მიწის ყოველი მტკაველი ჩემთვის ძალიან ძვირფასია.აქაური ჰაერით ხომ სხვაგვარად ვსუნთქავთ...
  მიყვარს საქართველო თავისი კუთხეებით:
      “ქართლ-კახეთი,იმერეთი,
       გურია და სამეგრელო-
       ყველა ჩემი სამშობლოა_
       საყვარელი საქართველო.”
  ყველა კუთხე თავისი მრავალფეროვნებითა და იშვიათი ბუნებით,ტრადიციებითა და წეს-ჩვეულებებით გამოირჩევა.ჩემთვის ჩემი მშობლიური კუთხე ყველაზე ძვირფასია,მაგრამ მოძმე კუთხეებიც ძალიან მომწონს.ძალიან მინდა საკუთარი თვალით ვიხილო მთის კუთხეები.განსაკუთრებით მაინტერესებს ხევსურეთი.

ბევრი მსმენია ხევსურეთის სილამაზესა და და სიდიადეზე,ცადაზიდულ მთებსა და ხევსურულ კოშკებზე. მინდა თავად ვიხილო ეს ულამაზესი კუთხე თავისი მრავალფეროვანებითა და უჩვეულო სილამაზით.

საქართველოს კუთხეები და მათზე ინფორმაციები.1-ლი ჯგუფის ნამუშევარი

.1-კახეთი
კახეთი — ისტორიული რეგიონი აღმოსავლეთ საქართველოში. მოიცავს მდინარე ივრის შიდა და ქვემო დინებისა და მდინარე ალაზნის აუზს. კახეთის ცალკეულ მხარეებს ეწოდებოდა გარეკახეთი (მდინარეივრის შუა წელი), ქიზიყი (მდინარე ივრის ქვემო წელი), შიგნიკახეთი (მდინარე ალაზნის მარჯვენა სანაპირო) და გაღმამხარი (მდინარე ალაზნის მარცხენა სანაპირო). უძველეს დროს კახეთი გაცილებით მცირე ტერიტორიას მოიცავდა (მდინარე ივრის ზემო წელი თიანეთსა და უჯარმას შორის). ცენტრიჩელეთი (ჟალეთი). IV საუკუნიდან — უჯარმა. კახეთზე გადიოდა მნიშვნელოვანი გზები. ხელსაყრელი სტრატეგიული მდებარეობის გამო დროთა ვითარებაში თავდაპირველი კახეთის გარშემო გაერთიანდა მომიჯნავე პოლიტიკური ერთეულები. ადრინდელი ფეოდალურ ხანაში კახეთი უკვე ერწო-თიანეთისა დათუშ-ხევსურეთის ტერიტორიასაც მოიცავდა. VIII საუკუნის ბოლოს კახეთის შემადგენლობაში შევიდა აგრეთვე კუხეთი და ჰერეთის ტერიტორიის ნაწილი (XV საუკუნიდან კი მთელი ჰერეთი). XI საუკუნიდან კახეთის პოლიტიკური ცენტრი თელავი, XV საუკუნიდან — გრემი.
საქართველოს ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფით კახეთი მოიცავს ახმეტის, გურჯაანის,დედოფლისწყაროს, თელავის, ლაგოდეხის, საგარეჯოს, სიღნაღის, ყვარლის მუნიციპალიტეტების ტერიტორიას და ქართველ მთიელთა ეთნოგრაფიულ კუთხეს - თუშეთს.
ტრადიციები
კახეთი მევენახეობისა და მეღვინეობის ერთ-ერთი უძველესი კერაა. აქ ვაზის 80-მდე ჯიშია გავრცელებული.
კახეთი აგრეთვე ცნობილია ჩურჩხელით. ბამბის ძაფზე ასხმულ ნიგოზს, თხილს, ქიშმიშს ან ჩამიჩსთათარაში სამჯერ ავლებენ. ასე მზადდება აღმოსავლეთ საქართველოში ჩურჩხელა და დასავლეთ საქართველოში ჯანჯუხა. კარგი ჩურჩხელა და ჯანჯუხა გაზაფხულამდე ძლებს. საუკუნეების განმავლობაში ქართველ მოლაშქრეთა ერთ-ერთი მთავარი საკვები ჩურჩხელა იყო.
მოსახლეობა
ამჟამად კახეთში 407 ათასამდე მცხოვრებია (საქართველოს მოსახლეობის თითქმის 9%). უკანასკნელი ნახევარი საუკუნის მანძილზე მისი მოსახლეობა შედარებით ნელა იზრდებოდა, რაც განპირობებული იყო ზომიერი ბუნებრივი მატებითა და სოფლიდან ქალაქში მიგრაციით. კახეთში მოსახლეობის სიმჭიდროვე 33 კაცს უდრის ერთ კვადრატულ კილომეტრზე. კახელები ძირითადად ივრის ზეგნის ჩრდილოეთ ნაწილში — ალაზნის ველის მიმდებარე გორაკ-ბორცვიან ზოლში ცხოვრობენ.
კახეთი საქართველოს ერთ-ერთი უმშვენიერესი მხარეა კავკასიონის მთავარი ქედის თოვლიანი მთებით, მწვერვალებითა(3300-4500მ) და უღელტეხილებით, ვაკეებით, ველ-მინდვრებითა და ნახევრად უდაბნო ადგილებით. იგი ქვეყნის აღმოსავლეთით მდებარეობს. კახეთს ჩრდილოეთიდან რუსეთი ესაზღვრება, აღმოსავლეთიდან და სამხრეთიდან კი აზერბაიჯანი. იგი მოიცავს 12,2 ათას კმ2 ფართობს. მოსახლეობა 407,2 ათასი კაცია.

საოცარი სანახავია კახეთის კავკასიონი, ციცაბო ფერდობებით რომ ეშვება ალაზნის ვაკეზე. კახეთი უძველესი და უნიკალური მევენახეობა-მეღვინეობის რეგიონია საქართველოში. აქ მრავალი ჯიშის ყურძენი ხარობს და შესაბამისად, მრავალფეროვანი და მაღალხარისხიანი ღვინოებიც მზადდება.

კახეთის, როგორც ცალკე ტერიტორიულ ერთეულად ჩამოყალიბება უკავშირდება ქართველთა ეთნარქის, ქართლოსის ძის _ კახოსის სახელს. იმ პერიოდში კახეთი მოიცავდა ტერიტორიას კავკასიონსა და კახეთის მთას შორის, არაგვიდან ტყეტბამდე.

III-IV სს. მიჯნამდე კახეთის ცენტრი ჟალეთი იყო, ხოლო IV ს.-ის დამდეგიდან კახეთის ცენტრად მეფე მირიანმა უჯარმაში გადმოიტანა. XI საუკუნიდან დღემდე კახეთის ადმინისტრაციულ ცენტრად ქ. თელავი ითვლება.

VIII ს. წარმოიქმნა კახეთის ადრეფეოდალური სამთავრო. IX საუკუნიდან მისი საზღვრები გაფართოვდა დასავლეთით ქართლისაკენ მდ. ქსნამდე, აღმოსავლეთით ჰერეთისაკენ; ჩრდილოეთით კახეთის სამთავროს კავკასიონის ქედი ესაზღვრებოდა, ასე რომ ხევი, თუშ-ფშავ-ხევსურეთი და ქისტეთის სამხრეთი მთიანეთი მის ფარგლებში შევიდა, ხოლო სამხრეთით ძველი ქართული
პროვინციალ, გარდაბანი X ს. შუა წლებამდე ასევე მის შემადგენლობაში შედიოდა.

IX-X სს. კახეთი აქტიურად მონაწილეობდა საქართველოს გაერთიანებისათვის ბრძოლაში.

ქართლი


ქართლი საქართველოს ცენტრალური რეგიონია ქვეყნის აღმოსავლეთში. ელინისტური ხანიდან მოყოლებული ქართლი ორ ნაწილად იყოფოდა: ზენა სოფელი (შიდა ქართლი, მხარე მტკვრის შუა დინებაზე) და ქვენა სოფელი (ქვემო ქართლი, მხარე მტკვრის ქვემო დინებაზე).
ქართლის ტერიტორია ძვ. წ. IV ს. იბერიის სამეფოში შედიოდა. იბერიის ანუ ქართლის სამეფო შეიქმნა ძვ. წ. IV- ახ. წ. V ს. აღმოსავლეთ საქართველოში. ძვ. წ. III ს. დასაწყისში იბერიის სამეფოში ძალაუფლება ხელში ჩაიგდო ადგილობრივი წარმოშობის პირმა ("მცხეთის მამასახლისების" საგვარეულოს წევრმა) ფარნავაზმა, რომლის დროსაც იბერიამ დიდ ძლიერებას მიაღწია. ფარნავაზმა ქართლის დედაქალაქად მცხეთა გამოაცხადა.
ღირსშესანიშნაობები:
კლდეში ნაკვეთი ქალაქი უფლისციხე,
გორის ციხე,
ატენის სიონის ეკლესია (VII ს.),
ყინწვისის სამონასტრო კომპლექსი (XII-XIII სს.),
სამთავისის ტაძარი (XI ს.),
წრომის ტაძარი,
ბულბულის ციხე,
რუისის ღვთისმშობლის ხუროთმოძღვრული კომპლექსი,
სამწევრისის ციხე-დარბაზის კომპლექსი,
ბოლნისის სიონი (V ს.-შუა საუკ.),
წუღრუღაშენი (შუა საუკ.),
ვანათი (V-VI სს.),
სათხის (X-XI სს.),
აკვანების (VI-VII სს.),
ამაღლების (VI-II სს.) ეკლესიები.
კაზრეთის სამება (შუა საუკ.),
გარდაბნის ღვთისმშობლის ეკლესია (VI ს.).
აკაურთას, ნარდევანის,
სანთის ციკლოპური ციხეები (ძვ.წ.I ათასწლ.).
კარის ორბელიანის წმ. ნიკოლოზის ეკლესია (XVII-XVIII სს.).
ქოლაგირის ციხეგალავანი და ეკლესია (შუა საუკ., XVIII ს.),
ნასოფლარი ქოლაგირი,
საყდრისი (ძვ.წ. 3018-2929),
ბეთანიის (XII-XIII-შუა საუკ.),
მარტყოფის (1699,XIX ს.),
ვარდისუბნის (შუა საუკ.) მონასტრები.
ანტონ მარტყოფელის სვეტი (შუა საუკ.),
პეტრიანთ საყდარი (1014-22),
ეგრისის კომპლექსი (X-XIII სს.),
სიხუაანთ საყდარი (1034),
კვირაცხოველი (VI-VII სს),
დიდი გომარეთის ღვთისმშობლის (შუა საუკ.) და წმ.ნიკოლოზის (X .) ეკლესიები,
ელისპირის წმ. დემეტრეს ეკლესია (VIII-IX, XIX ს.),
რევაზაშენი (VIII-IX სს.).
დმანისისა (XIII ს.) და სამშვილდის (VIII-შუა საუკ.) ნაქალაქარები.
სიონი (1702),
წმ.მარინეს (გვიანი შუა საუკ.),
წმ. ბასილის (VIII-IX სს.),
ამაღლების (VIII-IX სს.), უკანგორის (V-VI სს.) ეკლესიები,
ლამაზი საყდრის მონასტერყ (შუა საუკ.),
მანგლისის (VI-XI სს., XIX ს.),
აბელიანის (1250-1259),
დრიანეთის (X-XIსს.) ეკლესიები.
გუდარეხის (შუა საუკ.),
სამღერეთის (XIIIს.) სამონასტრო კომპლექსები,
ქვაჯვარი (XIIIს.),
კოშკი "სალხინო" (1811),
ნადარბაზევი (სასახლე და გალავანი (X-XIსს.),
პირღებულის (X-XIIIსს.), ფიტარეთის (1213-22) მონასტრები.
ბირთვისის, ხულუტის, წოფის ციხეები (შუა საუკ.).
ანდრიას ნასახლარი (შუა საუკ.-XIII ს.),
ღოუბნის ორმოცმოწამის ეკლესია (XVI ს.),
"დედა ღვთისა" (VIII-IX სს.),
ცხნარი (XIII ს.),
აიაზმის ღვთისმშობლის ეკლესია (VI-VII ს.),
არჯევან-სარვანის წმ. გიორგის ეკლესია (XI ს.),
ედიქილის წმ. დემეტრეს ეკლესია (შუა საუკ.),
ედიქილის სასახლე (შუა საუკ.),
თეჯისის წმ. კონსტანტინეს ეკლესია (შუა საუკ.),
მენჰირი (ძვ. წ. I ათასწლ.),
კუშჩის წმ. გიორგის ეკლესია (VI-VII სს.),
ქირიაქის წმ. გიორგის ეკლესია (XII-XIII სს.),
ქირიაქის ორმალიანი ხიდი (შუა საუკ.),
ჩათახის მონასტერი (XII-XIII სს.),
ჭოჭიანი (შუასაუკ.)
ქვემო ქართლი გამორჩეულია თავისი სიმწვანით, ტყეებით, ანკარა მდინარეებითა და ტბებით, უხვი ნადირითა და თევზებით, მინერალური და თერმული წყლებით. აქ გვხვდება ვულკანური წარმოშობის მთები, ვრცელი ველები და წინაალპური მთები, ნახევრადუდაბნო, მშრალი სუბტროპიკული და ალპურ ზონები. ქართლში კლიმატი თბილია, ჰავა - რბილი.
ქვემო ქართლს უძველესი ისტორია აქვს. მისი ტერიტორია უძველესი დროიდანვე ქართველური ტომებით იყო დასახლებული. აქ შეიქმნა თრიალეთის ყორღანების დიდი კულტურა, რომელიც უფრო ძველია, ვიდრე ლეგენდარული კოლხეთი და მითი არგონავტებზე. მხარეში შეხვდებით V-VI სს. და შემდგომი პერიოდის ისტორიულ ძეგლებს, ასევე ძვ.წ. I ათასწლეულის ნაქალაქარსა და სხვა ღირსშესანიშნაობებს. უნიკალური არქეოლოგიური აღმოჩენაა პირველყოფილი ადამიანისა და მისი ადგილსამყოფელის ნაშთები დმანისის ნაქალაქარზე, რაც იმაზე მოწმობს, რომ დმანისელი ჰომინიდი ამ ტერიტორიაზე 1,8 მლნ წლის წინათ ბინადრობდა და რომ იგი უძველესია ევროპასა და აზიაში.

ქართული ეპიგრაფიკის უძველესი ნიმუში შემოგვინახა ბოლნისის სიონმა (V ს.)
შიდა ქართლი ისტორიულად მოიცავდა ტერიტორიას, რომელიც შემოფარგლული იყო: აღმოსავლეთით - არაგვით, ჩრდილოეთით – კავკასიონით, დასავლეთით – ლიხის ქედით, სამხრეთით თრიალეთის ქედით.
ქვემო ქართლი გამორჩეულია თავისი სიმწვანით, ტყეებით, ანკარა მდინარეებითა და ტბებით, უხვი ნადირითა და თევზებით, მინერალური და თერმული წყლებით. აქ გვხვდება ვულკანური წარმოშობის მთები, ვრცელი ველები და წინაალპური მთები, ნახევრადუდაბნო, მშრალი სუბტროპიკული და ალპურ ზონები. ქართლში კლიმატი თბილია, ჰავა - რბილი.
ქვემო ქართლს უძველესი ისტორია აქვს. მისი ტერიტორია უძველესი დროიდანვე ქართველური ტომებით იყო დასახლებული. აქ შეიქმნა თრიალეთის ყორღანების დიდი კულტურა, რომელიც უფრო ძველია, ვიდრე ლეგენდარული კოლხეთი და მითი არგონავტებზე. მხარეში შეხვდებით V-VI სს. და შემდგომი პერიოდის ისტორიულ ძეგლებს, ასევე ძვ.წ. I ათასწლეულის ნაქალაქარსა და სხვა ღირსშესანიშნაობებს. უნიკალური არქეოლოგიური აღმოჩენაა პირველყოფილი ადამიანისა და მისი ადგილსამყოფელის ნაშთები დმანისის ნაქალაქარზე, რაც იმაზე მოწმობს, რომ დმანისელი ჰომინიდი ამ ტერიტორიაზე 1,8 მლნ წლის წინათ ბინადრობდა და რომ იგი უძველესია ევროპასა და აზიაში.

ქართული ეპიგრაფიკის უძველესი ნიმუში შემოგვინახა ბოლნისის სიონმა (V ს.).

იმერეთი
იმერეთი — დასავლეთ საქართველოს ერთ-ერთი ისტორიულ-გეოგრაფიულ მხარე, ამჟამად იმერეთის მხარის ნაწილი. ვრცელი მნიშვნელობით იგი დასავლეთ საქართველოს ისტორიული სახელწოდებაა, ისევე როგორც ძველი კოლხეთი, ეგრისი, აფხაზეთი.
საკუთრივ იმერეთი შემოსაზღვრულია აღმოსავლეთით ლიხის ქედით, დასავლეთით ცხენისწყლით, ჩრდილოეთით კავკასიონის ქედით და სამხრეთით ფერსათის, ანუ მესხეთის მთებით. სახელწოდება დაკავშირებულია ამ მხარის მდებარეობასთან, იმერეთი, ანუ ლიხსიქითა მხარე.
იმერეთი იყოფა ორ ნაწილად: ზემო და ქვემო იმერეთად. იმერეთის ტერიტორიაზე აღმოჩენილი არქეოლოგიური ძეგლები ადასტურებს, რომ ამ მხარეში ადამიანს ცხოვრება, ჯერ კიდევ, ქვედა პალეოლითის ხანაში დაუწყია. მათ შორისაა საკაჟიის და ჭახათის (მდ. წყალწითელას ნაპირზე), დევისხვრელის (მდ. ჩხერიმელას ნაპირზე) გამოქვაბულები, სათაფლიის მიდამოები და სხვა. საქალაქო ცხოვრების უძველესი პერიოდის არქეოლოგიური ძეგლები ნაპოვნია ქუთაისში, ვანში, ვარციხეში(როდოპოლისი), შორაპანში და სხვა. მხარის ხელსაყრელი გეოგრაფიული მდებარეობის გამო ამ ქალაქებს ოდითგანვე დიდი სტრატეგიული, ეკონომიკური და პოლიტიკური მნიშვნელობა ჰქონდა.
ღირშესანიშნაობები:
მოწამეთა - სამონასტრო კომპლექსი (შუა საუკუნეები),
ბაგრატის ტაძარი,
გელათის მონასტერი და აკადემია,
უბისის ეკლესია (X-XI სს.),
ცხარის წმ. გიორგის მონასტერი,
გეგუთის ციხე (XII ს.),
სამსაფეხუროვანი ჩანჩქერი, 200 მ (სოფელ გორდასთან),
კაცხის სვეტი (შუა საუკ.),
ვანის ნაქალაქარი,
საკაჟიის, ყუმისთავის და ჭახათის გამოქვაბულები,
სათაფლიის კარსტული მღვიმე,
შორაპნის ციხე
ბუგეულის დარბაზული ეკლესია(XIV-XV სს.)

გურია
სგურია საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარე, დასახლებულია, ძირითადად, გურულებით.
ისტორიულად იგი შემოსაზღვრული იყო ჩრდილოეთით რიონით, სამხრეთით - ჭოროხით. აღმოსავლეთით ჭოროხ-აჭარისწყლის შესართავიდან მესხეთის ქედის გაყოლებით აჭარას ესაზღვრებოდა.
ამდენად გურია მოიცავდა ამჟამინდელი ოზურგეთის, ლანჩხუთის და ჩოხატაურის მუნიციპალიტეტების ტერიტორიას, ასევე, ნაწილობრივ, ქობულეთის,ხელვაჩაურის, აბაშის, სენაკის, ხობის მუნიციპალიტეტებისა და ქალაქების, ფოთისა და ბათუმის ტერიტორიას.
გურია სამ რეგიონად იყოფოდა: ზემო გურია (ტერიტორია მდინარეებს რიონსა და სუფსას შორის), ქვემო გურია (მხარე ჭოროხსა და ჩოლოქს შორის) და შუა გურია (ტერიტორია ჩოლოქსა და სუფსას შორის). შესაბამისად, არსებობდა სამი საეპისკოპოსო: ჯუმათის (ზემო გურია), შემოქმედის (შუა გურია) და ხინოწმინდის (ქვემო გურია).
პირველად სიტყვა გურია ისტორიულ წყაროებში იხსენიება VIII საუკუნეში, მურვან ყრუს ლაშქრობის დროს. როგორც მემატიანე წერს, "მურვან-ყრუმ გაიარა გზა გურიისა“.
გურიაში ტრადიციული ქართული ხალხური სამხმიანი სიმღერის გარდა მღეროდნენ ოთხხმიან სიმღერა "ნადურსაც". ერთ-ერთი ხმა კრიმანჭულია. კრიმანჭული გაგრეხილ, დამანჭულ კრინს ნიშნავს. კრინი მამაკაცის ყველაზე მაღალი ხმაა. კრინს ევროპაში ფალტეცი, კრიმანჭულს კი იოდლი შეესაბამება. ხალხური გადმოცემით ამ ხმის არსებობას ბავშვებს უნდა ვუმადლოდეთ: თითქოსადა შებინდებისას უდაბურ ადგილას მარტო წასული ბავშვები თავის გასამხნევებლად და ავსულების დასაფრთხობად ასეთ ხმებს გამოსცემდნენ. კრიმანჭულს სამეგრელოსა და იმერეთშიც მღერიან. გურიასა და მთელს დასავლეთ საქართველოში გავრცელეული საკრავია ჩონგური. მას ოთხი სიმი აქვს. სიმები აბრეშუმისაა ამიტომ საკრავი ნაზ ხმას გამოსცემს. ჩონგურის თანხლებით სრულდება სახუმარო, სატრფიალო, შრომის თუ საწესო სიმღერები
ჩიჩლაკი სიცოცხლის ხის ნაირსახეობაა. მას ახალი წლის წინა დღეს თხილის ან იმერული ხეჭრელის ტოტებისაგან ამზადებდნენ და კურკანტელით, მარადმწვანე სუროთი, რიტუალური პურით, ფერადი ბაფთებითა და ხილით რთავდნენ. ჩიჩილაკი ნაყოფიერებისა და ბარაქიანობის მომნიჭებლად ითვლებოდა. ჩიჩილაკს წყალკურთხევამდე ინახავდნენ,შემდეგ კი წვავდნენ ან წყალს ატანდნენ.
გურიაში გავრცელებული საცხოვრისის ძირითადი სახეა ოდა, რომელიც მთელი დასავლეთ საქართველოსთვისაა დამახასიათებელი. ის 3-6 ოთახიანი ფიცრული სახლია ხის იატაკითა და აივნით. ოდის ოთხფერდა სახურავი კრამიტით ან ყავრითაა გადახურული. ნესტიანი ჰავის გამო სახლი ხის ან ქვის ბოძებზეა შეყენებული. ოდას ბუხრით ათბობდნენ.
სამეგრელო
სამეგრელო (მეგრ. სამარგალო) დასავლეთ საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარე. ეს არის მდინარე რიონს, ცხენისწყალს, ენგურსა და შავ ზღვას შორის მოქცეული ტერიტორია. სახელწოდება მომდინარეობს ისტორიული მხარის ეგრისის სახელიდან. ქართულ წერილობით წყაროებში იხსენიება XII საუკუნიდან. თავდაპირველად გაიგივებული იყო მთლიანად დასავლეთ საქართველოსთან (მსგავსადაფხაზეთისა, იმერეთისა), XIII-XV საუკუნეებში უკვე ვიწრო მნიშვნელობა აქვს — აღნიშნავს ქართველების ეთნოგრაფიული ჯგუფით — მეგრელებით — დასახლებულ მხარეს მდინარეებს ფსირცხასა (ძვ. ანაკოდიისწყალი) და ცხენისწყალს შორის. ცენტრალური ქალაქია ზუგდიდი.
გვიანდელ შუა საუკუნეებში ამ ტერიტორიაზე ოდიშის სამთავრო შეიქმნა, ახალი სახელწოდებაც აქედან მიიღო — ოდიში, თუმცა უცხოურ წყაროებში „სამეგრელოდან“ ნაწარმოები სახელწოდებებიც გვხვდება. XIX საუკუნის პირველ ნახევარში ლიტერატურაში ისევ დამკვიდრდა სახელწოდება „სამეგრელო“. XVII საუკუნის I ნახევარში აფხაზ ფეოდალთა მოძალების შედეგად, დროთა განმავლობაში სამთავროს საზღვარმა ჯერ მდინარე კელასურზე, შემდეგ ღალიძგაზე, ბოლოს კი ენგურზე გადმოინაცვლა.
დღევანდელი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფით სამეგრელო შედის სამეგრელო-ზემო სვანეთის მხარეში და მოიცავს ქალაქ ფოთის, აბაშის, ზუგდიდის, მარტვილის, სენაკის, ჩხოროწყუს,წალენჯიხის და ხობის მუნიციპალიტეტების ტერიტორიას.

რაჭა-ლეჩხუმისა და ქვემო სვანეთის მხარე

რაჭა-ლეჩხუმის და ქვემო სვანეთის მხარე — მხარე დასავლეთ საქართველოში, მოიცავს ისტორიულ–გეოგრაფიული პროვინციების რაჭის, ლეჩხუმის და სვანეთის (ნაწილობრივ) ტერიტორიებს.
მხარის ფართობი შეადგენს 4954 კვ.კმ–ს, მოსახლეობა — 51 ათასს, მოსახლეობის სიმჭიდროვე 1 კვ.კმ–ზე — 10 კაცს. მხარის ადმინისტრაციული ცენტრია ქალაქი ამბროლაური. მხარეში 256 დასახლებული პუნქტია, მათ შორის:
 ქალაქი — 3: ამბროლაური, ონი, ცაგერი;
 დაბა — 3: კვაისა, ლენტეხი, ხარისთვალა;
 სოფელი — 251.
მხარის უდიდესი ნაწილი მაღალმთიანია და ეკონომიკა ძირითადად სოფლის მეურნეობას ემყარება. რეგიონში განვითარებულია მემცენარეობა (ძირითადად მეკარტოფილეობა, მევენახეობა) და მეცხოველეობა.
ღირსშესანიშნაობები
 ნიკორწმინდის ეკლესია
 ბარაკონის ტაძარი
 ხოტევის ციხე
 მინდა ციხე
 მრავალძალის ეკლესია
 კვარაციხე
 ხევი

 ხევი, წანარეთის ხევი — საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მდებარეობს კავკასიონის ჩრდილოეთ ფერდობზე თერგის აუზში და მოიცავს თრუსოს, ბაიდარის, სნოსწყლის და დარიალის ხეობებს. ესაზღვრება ისტორიული რეგიონები: აღმოსავლეთით — ხევსურეთი, სამხრეთით — მთიულეთი, ჩრდილოეთით — ოსეთი, დასავლეთით — შიდა ქართლის მთიანეთი. საქართველოს თანამედროვე ტერიტორიული მოწყობით ხევი მცხეთა-მთიანეთის მხარეს ეკუთვნის, მოქცეულია ყაზბეგის მუნიციპალიტეტის შემადგენლობაში, რომლის ცენტრიც დაბასტეფანწმინდაა.
 ხევის მთავარი მდინარეა თერგი, რომელიც სათავეს იღებს კავკასიონის მთავარი ქედის კალთაზე, ზილგახოხისმყინვარში.
 ხევი იგივეა, რაც ადრინდელი შუა საუკუნის წანარეთი. მატიანეში „მოქცევაჲ ქართლისაჲ“ (IX საუკუნე) VI საუკუნის მოვნების თხრობასთან დაკავშირებით მოხსენებულია „ხევი წანარეთისა“. შემდგომში სახელწოდება „წანარეთი“ ხმარებიდან თანდათან გამოვიდა და ზოგადი სახელი ხევი იქცა მხარის საკუთარ სახელად. ერთდროულად წანარების სატომო სახელის ნაცვლად ჩნდება ტერმინი „მოხევე“. დარიალის ხეობაში ძველთაგანვე გადიოდა ერთ-ერთი გზა, რომელიც ამიერკავკასიას (მათ შორის საქართველოს) აკავშირებდა ჩრდილოეთ კავკასიასა და კავკასიის გადაღმა მხარეებთან (საქართველოს სამხედრო გზა, დარიალის ხეობა). რეგიონის სამხედრო-სტრატეგიულმა მნიშვნელობამ განაპირობა აქ სიმაგრეთა სისტემების არსებობა. საუკუნეების განმავლობაში ხევი პოლიტიკური და ადმინისტრაციული სტატუსით სამეფო ხელისუფლებას ექვემდებარეობდა, გარდა იმ პერიოდისა, როცა იგი არაგვის ერისთავებს ემორჩილებოდა (XVII საუკუნის20-იანი წლებიდან 1743 წლამდე, არაგვის საერისთავოს გაუქმებამდე).
 XVIII საუკუნეში ხევი იყოფოდა სტეფანწინდის, სნოს, ფანშეტისა და მნის სამოურავოებად. მთიულეთის 1804 აჯანყების დროს მოხევეები აქტიურად იბრძოდნენ ცარიზმის კოლონიური პოლიტიკის წინააღმდეგ. ხევში შემორჩენილია IX-X საუკუნეების ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლები: გარბანის წმინდა გიორგის ეკლესია, სიონის სამნავიანი ბაზილიკა, თრუსოს მთავარანგელოზის ეკლესია, სოფელ ახალციხის ბაზილიკა, ბეთლემის სამონასტრო კომპლექსი. გვიანდელი შუა საუკუნის საერო ნაგებობები: სნოს ციხე, არშის ციხე და სხვა.
 ხევსურეთი
 ხევსურეთი საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მდებარეობს აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში, კავკასიონის ქედის ჩრდილოეთ და სამხრეთ კალთებზე. კავკასიონის ქედი მას ორ ნაწილად
 ჰყოფს — პირიქითა და პირაქეთა ხევსურეთად. პირიქითა ხევსურეთი შედგება სამი ხეობისაგან:მიღმახევის, შატილის და არხოტის, პირაქეთა ხევსურეთი — არაგვის ხეობისაგან.
 ხევსურეთს ჩრდილოეთით ესაზღვრება ჩეჩნეთი და ინგუშეთი, აღმოსავლეთით — თუშეთი, დასავლეთით — ხევი და გუდამაყარი, სამხრეთით — ფშავი. თანამედროვე ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფით ხევსურეთის მთელი ტერიტორია შედის მცხეთა-მთიანეთის მხარის დუშეთის რაიონში და ოთხ თემადაა გაყოფილი: ბარისახოს, გუდანის , შატილის და არხოტის.
 სახელწოდება „ხევსურეთი“ შერქმეული აქვს მხარის მთიანი, ხევებიანი ადგილმდებარეობის გამო.

 ამ უმშვენიერეს მიდამოებში ადამიანს უძველესი დროიდან უცხოვრია, რაზედაც ბრინჯაოს ხანის აქ აღმოჩენილი ნივთებიც მოწმობენ. ხევსურები მართლმადიდებელი ქრისტიანები არიან, თუმცა ისინი უმეტესად ჯერ კიდევ წარმართულ კერპებს ეთაყვანებიან, ამიტომაც აქ წარმართული სამლოცველო უფრო მრავლადაა, ვიდრე ეკლესია-მონასტერი.
 ხევსურეთის სიამაყეა მიუვალ კლდეზე შეფენილი სოფელი შატილი, რომელსაც გარესამყაროსთან ერთადერთი ბილიკი აკავშირებს. აქაური სახლები კოშკებს წარმოადგენენ, რომლებიც ერთგვარ თავდაცვით კედელს ქმნიან.


ღირსშესანიშნაობები:
შატილის ციხე-სოფელი
გუდანის ჯვარი
ანატორის ჯვარი
ხახმატის ციხე
ახიელის ციხე
ლებაისკარის ციხე
მუცოს ციხე
 თუშეთი
 თუშეთი საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მდებარეობს კავკასიონის მთავარი ქედის გადაღმა, მის ჩრდილოეთ კალთაზე. აღმოსავლეთით თუშეთს საზღვრავს დაღესტანი, დასავლეთითფშავი და ხევსურეთი, ჩრდილოეთით ჩეჩნეთი, სამხრეთით კახეთი.
 ვახუშტი ბაგრატიონის მიხედვით „თუშეთს უკავია ორი ხევი — გომეწრისა და პირიქითისა. გომეწრის ხევი აერთიანებს წოვათის და გომეწრის თემებს, ხოლო პირიქითისა — პირიქით და ჩაღმა თემებს“. დღევანდელი ადმინისტრაციული დაყოფით თუშეთის მთელი ტერიტორია კახეთის მხარის ახმეტის რაიონში შედის და 10 სოფელს მოიცავს, სადაც მუდმივი მოსახლეობა შემორჩა. თუშეთის ცენტრად ითვლება სოფელი ომალო.

 თუშეთში აღმოჩენილი არქეოლოგიური მასალის მიხედვით, აქ ადამიანი გვიან ბრინჯაოს ხანაში დასახლებულა. ქართულ საისტორიო წყაროებში კი საკმაოდ მწირი ცნობები მოიპოვება თუშეთის შესახებ.
 საქართველოს ეს უნიკალური მხარე უძველესი კულტურის ნაშთებს ინახავს. თუშური კოშკები – ქვის ეს დრეკადი ნაგებობები თუშთა თავშესაფარს და ასევე სათვალთვალოს წარმოადგენდა ჩეჩნებისა და დაღესტნების თავდასხმებისგან თავის დასაღწევად. ამ კოშკებში აღმოჩენილი თუჯის ცხოველების ფიგურები IV-V საუკუნეებით თარიღდება. თუშეთში რომ კულტურა და არქიტექტურა უძველეს დროშივე იყო განვითარებული, ამაზე მეტყველებენ ასევე ფუტკრის სკის სტილის ნაგებობები.
 თუშეთი განთქმულია თავისი მეცხვარეობით. აქაური ცხვრის ყველი საუკეთესოა მთელს საქართველოში. აქ ჯერ კიდევ შენარჩუნებულია ძველი ტრადიციები.
 ღირსშესანიშნაობები:
ომალოსა და დართლოს ციხე-კოშკები
წყაროს ციხე
ჰეღოს ციხე
შენახოს ეკლესია
თუშეთის ეროვნული პარკი
 აჭარა



აჭარა საქართველოს ერთერთი ულამაზესი და უძველესი ისტორიული კუთხეა საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში, შავი ზღვის სანაპიროზე. ადმინისტრაციული ცენტრია ბათუმი. აჭარას ჩრდილოეთით გურია, აღმოსავლეთით-ახალციხე, სამხრეთით-კარჩხალის ქედი, დასავლეთით კი არსიანის მთა ესაზღვრება.
აჭარის ტერიტორიის უმეტესი ნაწილი მტებსა და ღრმა ხეობებს უჭირავს, ზღვისპირა ფართობი კი ქობულეთისა და კახაბრის ვაკე-დაბლობებს. მესხეთის, შავშეთისა და არსიანის ქედებს შორის განლაგებულია აჭარის ქვაბული. ზღვისპირა ვაკე-დაბლობზე ჭარბი ნოტიო სუბტროპიკული ჰავაა, იცის ცივი ზამთარი და ცხელი ზაფხული. მაღალმთიანეთში ნოტიო ჰავაა, ზამთარი ზომიერად ცივი, ზაფხული მოკლე და თბილია. აჭარა გამოირჩევა ხელსაყრელი, თბილი ჰავით. აქ გვხვდება როგორც მთა, ასევე ვაკე ადგილები და ერთმანეთისაგან განსხვავებული ხეობები, ცხოველთა მრავალფეროვანი სამყარო, მრავალსაუკუნეოვანი არქეოლოგიური ისტორიული და არქიტექტურული ძეგლები.
სახელწოდება აჭარა VII ს-დან გვხვდება და სავარაუდოდ უკავშირდება გეოგრაფიულ სახელებს –აჭი, საჭანო. ჯერ კიდევ "ფარნავაზის ცხოვრებაში" (ძვ.წ.) აჭარა მოხსენიებულია მხარედ, რომელიც ზღვამდე აღწევდა და თავისი განუმეორებლობით დამპყრობლებს იზიდავდა. ისტორიულ წყაროებში მოიხსენიება "აჭარის ქვეყნად". იგი იყოფოდა ორ ძირითად ნაწილად, ზემო აჭარად და ქვემო აჭარად. ცენტრალურ ნაწილს შუახევი ერქვა. აჭარა მესხეთის ნაწილს შეადგენდა.
სვანეთი
სვანეთი

სვანეთი ულამაზი მხარეა არამარტო საქართველოში, არამედ მთელს კავკასიაში. საოცარია აქაური სოფლები, მუდმივად თოვლიანი მთის თვალუწვდენელი მწვერვალები, აზალის საძოვრები, საიდანაც შუასაუკუნეების კოშკები ულამაზეს ხეობებს ამაყად გადაჰყურებებენ, ხოლო ფრიალო კლდეებში ღრუბლები გაწოლილან. სვანეთი საჩუქარია არა მხოლოდ ლაშქრობის მოყვარულთათვის, იგი კულტურის უძველესი კერაცაა. აქ მრავლად შეხვდებით შუა ფეოდალური ხანის ხუროთმოძღვრულ ძეგლებს, სალოცავებსა და ეკლესიებს, შუასაუკუნეების უნიკალურ ფრესკებსა და მონეტებს, რომლებიც ახლაც ინახება რამოდენიმე მუზეუმში.
სვანეთი მდებარეობს ენგურისა და ცხენისწყლის ხეობებში. ადრეულ საუკუნეებში იგი კოლხეთის სამეფოს შემადგენელი ნაწილი იყო. სვანეთის ქედი სვანეთს ორ ნაწილად - ზემო და ქვემო სვანეთად ჰყოფს. ზემო სვანეთი მდებარეობს ენგურის ხეობაში. მისი სოფლები იუნესკოს კულტურული მემკვიდრეობის მფარველობაშია. ხოლო ქვემო სვანეთი მდ. ცხენისწყლის ხეობაშია. სვანეთის მოსახლეობა ქართველია და შეადგენს 2500-ს.
სვანეთში თავმოყრილია კავკასიონის უმთავრესი მწვერვალები: შხარა (5068 მ), ჯანღა (5060 მ), გესტოლა (4860 მ), თეთნულდი (4860 მ), წურუნგალა (4220 მ), აილამა (4550 მ), მაზერი (4010 მ), ჩათინი (4370 მ) და ორთავა უშბას კლდოვანი მასივი (4700 მ).
ღირსშესანიშნაობები:
სოფელი უშგული
სვანური კოშკი
სვანური სახლი "მაჩუბი"
წარმართული ხასიათის ნიშები
ჟაბეშის, უშგულის ეკლესიები (სულ 70)
მარგიანების სახლ-მუზეუმი,ადიშის, იელის სვიფის, წვირმის.

"ჩემი თვალით ნანახი კუთხე". მე -3 ჯგუფის ნამუშევარი.

საქართველოს კუთხეების ძველი სახელწოდებები.(მე-3 ჯგუფის ნამუშევარი)

აბასგია(ბერძნ. აბასგია), აბაზგებით დასახლებული ისტორიული მხარე დღევანდელი აფხაზეთის ტერიტორიაზე. ახ. წ. დასაწყისში ეკავა დაახლოებით ახლანდელი ოჩამჩირის რაიონის ტერიტორია.
არგვეთი - ( ისტორიული პროვინცია დასავლეთ საქართველოში, ძველ ქართულ მწერლობაში მარგვეთის სახელითაც არის ცნობილი. ლეონტი მროველის (XI ს.) მიხედვით, არგვეთი მოიცავდა ტერიტორიას ლიხის ქედიდან რიონამდე და რაჭის მთებიდან ფერსათის მთებამდე, ე. ი. ახლანდელი ხარაგაულის, საჩხერის, ზესტაფონის, თერჯოლის, ბაღდათის და ტყიბულის რაიონებისა, ტყიბულისა და ჭიათურის საქალაქო საკრებულოების ტერიტორიას.)
ბაზალეთი - ისტორიული მხარე ქართლში. ვახუშტის ცნობით, აღმოსავლეთიდან - ბოდავის ციხე და ტინის მთა, დასავლეთიდან - გრემისხევი და ალევის მთა (ახლანდელი ალევის ქედი), ჩრდილოეთიდან - ჭართლის მთა
ბაიდარი (მხარე) (ძვ. წყალთაშუა), ისტორიული მხარე ქვემო ქართლში. მოიცავდა მდინარე ქციის ორივე ნაპირზე გაშლილ ველს ახლანდელი ბოლნისის რაიონის სოფ. არუხლოს (ძვ. ნახიდური) აღმოსავლეთით. XVII საუკუნეში ირანის შაჰებმა აქ თანდათან ჩამოასახლეს მაჰმადიანი ტომები, რომლებიც ცელკე სოფლებად სახლდებოდნენ და ქართველი მეფის ზმებად ითვლებოდნენ.
ბამბაკი, მხარე ისტორიულ სამხრეთ საქართველოში. მოიცავდა მდინარე დებედის სათავის მთიან ხეობას. იგი სტრაბონისეული გოგარენეს და სომხური წყაროების გუგარქის ანუ ქვემო ქართლის უკიდურესი სამხრეთი თემი იყო.
ბასიანი - პროვინცია ისტორიულ სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში, ისტორიული მესხეთის ნაწილი, მდინარე არაქსის სათავეების რაიონში (თურქეთის ტერიტორია).
გაგი (პროვინცია) - ისტორიული პროვინცია (სანაპირო) საქართველოში, ცენტრი გაგის ციხე. გაგი დაახლოებით ემთხვეოდა ძველი გარდაბნისპროვინციას და XIII საუკუნის დასაწყისისათვის მოიცავდა ტერიტორიას მდინარე დებედიდან ქ. შამქორამდე (აზერბაიჯანი), მდინარე მტკვარსა და განჯის მთებს შორის.
გარეკახეთი - ისტორიული სამხრეთ-აღმოსავლეთი მხარე, მდინარე ივრის შუა დინებაზე, ერწოდან ქიზიყამდე. ტერიტორიულად დაახლოებით ემთხვევა ახლანდელი საგარეჯოს რაიონს.
გაღმამხარი (კახეთი) - ისტორიული მხარე კახეთში. მოიცავდა ძველი ჰერეთის ტერიტორიის ნაწილს, რომელიც მოქცეული იყო მდინარე ალაზანსა და კავკასიონის ქედს შორის. ეს ტერიტორია შიდა კახეთის მიმართ "გაღმამხარი" იყო. ეკონომიურად იგი კახეთის ერთ-ერთ ყველაზე დაწინაურებულ კუთხეს წარმოადგენდა. განსაკუთრებით განვითარებული იყო მევენახეობა და მეაბრეშუმეობა.
გაღმამხარი (ქართლი) - ისტორიული მხარე ქართლში. სახელწოდება გვხვდება გვიანდელი ფეოდალური ხანის საბუთებში. ზოგი მკვლევრის აზრით, გაღმამხარი ეწოდებოდა მტკვრის მარჯვენა ნაპირს ტაშისკარიდან მცხეთამდე,
გუდამაყარი - აღმოსავლეთ საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მდებარეობს მდინარე გუდამაყრის არაგვის ხეობაში. დასავლეთით მას ესაზღვრება მთიულეთი, ჩრდილოეთით - ხევი, აღმოსავლეთით - ხევსურეთი და ფშავი, სამხრეთით - ხანდო და ჭართალი. გუდამაყარი ხევისგან გამოყოფილია კავკასიონის მთავარი ქედით, ხოლო ფშავ-ხევსურეთისაგან - გუდამაყრის ქედით.
გუჯარეთი (მხარე აღმოსავლეთ საქართველოში, ახლანდელი ბორჯომის რაიონის ტერიტორიის ნაწილი. აქ მოპოვებული არქეოლოგიური მასალით (კოლხური ცულის ყალიბი, ზოდები, თოხები) დასტურდება, რომ გუჯარეთის ხევი ადამიანის მიერ ბრინჯაოს ხანიდან იყო ათვისებული, ისტორიულ წარსულში გუჯარეთი შედიოდა თორის მხარეში.
დვალეთი ისტორიული მხარე შუა საუუნეების საქართველოში, ტერიტორიულად მოიცავდა კავკასიონის ქედის ცენტრალურ ნაწილს დარიალის ხეობასა და მამისონის უღელტეხილს შორის.
დიღმისხევი - ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი; ადმინისტრაციული-ტერიტორიული ერთული შუა საუკუნეების საქართველოში. ცენტრი - დიღომი.
დმანისხევი დბანისხევი, ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი, აღმოსავლეთ-ტერიტორიული ერთეული შუა საუკუნეების საქართველოში, ახლანდელი ბოლნისისა და დმანისის რაიონების ტერიტორიაზე, მაშავერის ხეობის ადრინდელი სახელწოდება.
ელისენი ენისელი, მხარე ფეოდალური ხანის საქართველოში, ისტორიული ჰერეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთის ნაწილი. მოიცავდა მდინარეებს ბელაქნისწყალსა, გიშისწყალსა, ალაზანსა და კავკასიონის ქედს შორის მდებარე მიწებს (XVIII საუკუნის 30-იანი წლებიდან საზღვრის ერთმა მხარემ გიშისწყლიდან ქურმუხისწყალზე გადაინაცვლა, რადგან აქ ამ დროისათვის ძირითადად უკვე ლეკი მოსახლეობა იყო). სახელწოდებას უკავშირებენ მისიონერ ელისეს, რომელიც, სომეხი ისტორიკოსის მოვსეს კალანკატვაცის (X ს.) ცნობით, ახ. წ. I საუკუნეში აღმოსავლეთ ამიერკავკასიაში ქრისტიანობას ქადაგებდა. V საუკუნიდან ელისენი ჰერეთის საერისთავოს ნაწილს წარმოადგენდა და პოლიტიკურად საქართველოს შემადგენლობაში შედიოდა.
ერუშეთი - ისტორიული მხარე სამხრეთ საქართველოში, არტაანის ჩრდილოეთით (ახლანდელი თურქეთის საზღვრებში). მოიცავდა ტერიტორიას არსიანის ქედსა და ნიალის ველს შორის. სახელი ეწოდა მხარის ცენტრალური პუნქტის მიხედვით. ქართლის სამეფოს უძველესი ადმინისტრაციული დანაწილებით, ერუშეთი არტაანთან ერთად წუნდის საერისთავოში შედიოდა. ძველი ქართული ტრადიის თანახმად, საქართველოში პირველი ქრისტიანული ტაძარი ერუშეთში ააგეს (IV ს.) . შემდგომში (V ს.) ვახტანგ გორგასალს აქ საეპისკოპოსო კათედრა დაუარსებია. XVI საუკუნეში ერუშნელი ეპისკოპოსის ეპარქიაში ერუშეთის გარდა არტაანის მხარის მტკვრის მარცხენა სანაპიროც შედიოდა.
ერწო-თიანეთi
საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მდებარეობს აღმოსავლეთ საქართველოში, მოიცავს მდ. ივრის ზემოთის ზეგანს (თიანეთის რაიონი). ისტორიულად წარმოადგენდა ქართლის სამეფოს ორ ცალკეულ ისტორიულ-გეოგრაფიულ რეგიონს - ერწოსა და თიანეთს. მათ ერთობლივი ისტორიული განვითარებისა და მჭიდრო კავშირის გამო ისინი უძველეს წყაროებშივე ერთად მოიხსენიებიან.ერწო-თიანეთი ადმინისტრაციულად კახეთის საერისთავოში შედიოდა. ქართული ტრადიციის თანახმად, IV საუკუნეში ქართველთა განმანათლებელი ნინო აქ ქრისტიანობას ქადაგებდა. ხელსაყრელი გეოგრაფიული მდებარეობა ერწო-თიანეთს დიდ სტრატეგიულ და ეკონომიკურ მნიშვნელობას ანიჭებდა. აქ გადიოდა ერთ-ერთი განშტოება სავაჭრო მაგისტრალისა, რომელიც ქართლის ადრინდელი ფეოდალური სახელმწიფოს ალბანეთთან (კავკასიისა) და სომხეთთან აკავშირებდა.
ზემო ქართლი - ასე ეწოდებოდა XVI საუკუნემდე საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილს — მტკვრის ზემოთს ტაშისკარიდან მდინარე მტკვრის სათავემდე და ჭოროხის აუზის ზემო წელს. ეს ტერმინი წყაროში პირველად XII საუკუნეში იხსენიება, მაგრამ გაცილებით ადრინდელი უნდა იყოს. ლეონტი მროველის (XI ს.) მიხედვით, ზემო ქართლი ქართველთა ლეგენდარული მამამთავრის ქართლოსის უფროსი ძის მცხეთოსის შვილების ოძრხოსის და ჯავახოსის წილხდომილი მხარეა. იგი მესხების და ჯავახების თავდაპირველი განსახლების ტერიტორიაა. ანტიკური წყაროების მიხედვით (სტრაბონი), ამ ტერიტორიას "მოსხიკე" (ქართულად: მესხეთი) ეწოდებოდა. ზემოქართლში შედიოდა შემდეგი ერთეულები: სამცხე, ჯავახეთი, ერუშეთი, არტაანი და კოლა — მტკვრის ზემო წელზე: კლარჯეთი, შავშეთი, ტაო, სპერი — ჭოროხის ზემო წელზე.
ზენა სოფელი - ისტორიული მხარე ქართლში გვიანდელი შიდა ქართლის ნაწილი. მოიცავდა მდ. მტკვრის შუა წელის აუზს, რომელსაც აღმოსავლეთიდან მდ. არაგვი და არმაზის ხევი ესაზღვრება, დასავლეთიდან - ლიხის ქედი, სამხრეთიდან - თრიალეთის ქედი, ჩრდილოეთიდან - კავკასიონი.
თაკვერი - ისტორიული მხარე საქართველოში. პირველად დამოწმებულია VII საუკუნის ანონიმურ სომხეთის გეოგრაფიაში. ადრინდელ ფეოდალურ ხანაში სახელწოდება "თაკვერი" ორი მნიშვნელობით იხმარებოდა: ფართო მნიშვნელობით ახლანდელი რაჭა-ლეჩხუმს მოიცავდა, ვიწრო მნიშვნელობით - ცხენისწყლის აუზის შუა წელსა და მდინარე ლაჯანურის (რიონის შენაკადი) ხეობას შორის მდებარე ტერიტორიას. შუა ფეოდალურ ხანაში სახელწოდება "თაკვერს" მხოლოდ მეორე მნიშვნელობით ხმარობდნენ. XI საუკუნეში თაკვერი სვანეთის ერისთავს ემორჩილებოდა, XII-XIII საუკუნეებში რაჭის ერისთავის საგამგეოში იყო. გვიანდელ ფეოდალურ ხანაში იგი ლეჩხუმის შემადგენლობაში შედიოდა.
თრიალეთი(მხარე)
- საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა, ქვემო ქართლის ნაწილი. წყაროებში პირველად მოიხსენიება I საუკუნეში რომაელ ავტორ პლინიუს უფროსთან. მოიცავდა მდინარე ქციის ზემო წელსა და შავწყაროსწყლის ხეობებს (ახლანდელი წალკისა და დმანისის რაიონების ტერიტორიაზე). სხვადასხვა პერიოდებში შედიოდა სხვადასხვა პოლიტიკური ერთეულების (სამშვილდის და კლდეკარის საერისთავოები, თბილისის საამირო და სხვა) შემადგენლობაში.
თუშეთი -
საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მდებარეობს კავკასიონის მთავარი ქედის გადაღმა, მის ჩრდილოეთ კალთაზე. აღმოსავლეთით თუშეთს საზღვრავს დაღესტანი, დასავლეთით ფშავი და ხევსურეთი, ჩრდილოეთით ჩეჩნეთი, სამხრეთით კახეთი. ვახუშტი ბაგრატიონის მიხედვით „თუშეთს უკავია ორი ხევი — გომეწრისა და პირიქითისა. გომეწრის ხევი აერთიანებს წოვათის და გომეწრის თემებს, ხოლო პირიქითისა — პირიქით და ჩაღმა თემებს“. დღევანდელი ადმინისტრაციული დაყოფით თუშეთის მთელი ტერიტორია კახეთის მხარის ახმეტის რაიონში შედის და 10 სოფელს მოიცავს, სადაც მუდმივი მოსახლეობა შემორჩა. თუშეთის ცენტრად ითვლება სოფელი ომალო. თუშეთს ზოგჯერ მთათუშეთსაც უწოდებენ, რადგან თუშები ბარშიც სახლობენ, კერძოდ ახმეტისა და თელავის რაიონებში. მაგრამ „ბარის თუშეთი“ სინამდვილეში კახეთია, ამიტომ ტერმინი „მთათუშეთი“ არც ისტორიულადაა გამართლებელი და ვერც თანამედროვე ვითარებას ასახავს. თუშეთი მდებარეობს საქართველოს ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში, ადმინისტრაციულად იგი შედის ახმეტის რაიონში

კამბეჩოვანი - კამბეჩანი, კამბეჩიანი (სახელწოდება წარმოდგება კამეჩ-კამბეჩისაგან), მხარე შუა საუკუნეების საქართველოში, კახეთში, მოიცავდა ტერიტორიას მდ. ალაზნის ქვემოწელსა და მდ. მტკვარს შორის. ცენტრი ხორნაბუჯი, ანტიკურ წყაროებში მოხსენებულია სტრაბონთან (ძვ. წ. I - ახ. წ. I სს.) როგორც კამბისენე. ვარაუდობენ, რომ უძველეს ხანაში კამბეჩოვანი ალბანურ ტომთა კავშირის გაერთიანებაში შედიოდა. აქ ერთმანეთს ემიჯნებოდნენ იბერიელები (აღმოსავლეთ ქართველები), ალბანელები და სომხები. კამბეჩოვანის გამო ხშირად ეცილებოდნენ ერთმანეთს იბერიისა და ალბანეთის სახელმწიფოები. V საუკუნის ბოლოდან, მას შემდეგ, რაც აქ მეფე ვახტანგ გორგასალმა ხორნაბუჯის საეპისკოპოსო დააარსა, კამბეჩოვანი მკვიდრად შევიდა ქართული კულტურული და პოლიტიკური გავლენის სფეროში. VI საუკუნეში, ქართლში მეფობის გაუქმების შემდეგ, კამბეჩოვანი სპარსელთა მოხელეს ემორჩილებოდა. VII საუკუნის შუა წლებიდან აქ არაბები ბატონობდნენ. VIII საუკუნის II ნახევრიდან კამბეჩოვანი ჰერეთის სამთავროს შემადგენელი ნაწილი იყო. XI საუკუნის დასაწყისში, კახეთისა და ჰერეთის გაერთიანების შემდეგ, კახეთის სამეფოს საერისთავო გახდა. XII საუკუნეში გაერთიანებულ საქართველოს სახელმწიფოში კამბეჩოვანი ერთ-ერთი სანაპირო საერისთავოა. XIII საუკუნის დასაწყისში იგი რამდენიმეჯერ ააოხრეს ხვარაზმელებმა, შემდეგ - მონღოლებმა. XV საუკუნის ბოლოდან ისტორიულ კამბეჩოვანი ქიზიყად იწოდება.
კოლბოფორი - ისტორიული ქვემო ქართლის (გოგარენე), კერძოდ, გარდაბნის პროვინციის ერთ-ერთი მხარე, მოიცავდა მდინარე ინჯა-სუს ხეობას (სომხეთი), ცენტრი — დაბა კოლბი (ახლანდელი სოფ. კოხბი). სოფლის მახლობლად არის ციხის (ვარაუდით, შუა საუკუნეების კაიწონის ციხე) ნანგრევები.
კუხეთი - ისტორიული მხარე აღმოსავლეთ საქართველოში. ტერიტორიულად მოიცავდა მდინარეების არაგვისა და მტკვრის მარცხენა სანაპიროს ჟინვალიდან გარეჯის უდაბნომდე. ცენტრი ქ. რუსთავი. ცნობილია აგრეთვე სხვა ცენტრებიც — კაწარეთი და ბოდბე. გადმოცემით, მეფე ფარნავაზ I-ის (ძვ. წ. III ს.) დროს კუხეთი კახეთთან ერთად ერთ საერისთავოს წარმოადგენდა. შემდგომშიც იგი ადმინისტრაციულად კახეთთან იყო დაკავშირებული, თუმცა, გარკვეულ პერიოდებში ცალკე საგაგებლოდაც ჩანს. VIII საუკუნის 80-იან წლებში კუხეთი, როგორს საერისთავო, ახალწარმოქმნილ კახეთის სამთავროში შევიდა. არის მონაცემები, რომ X-XI საუკუნეებში კუხეთის ნაწილი ქ. რუსთავიანად თბილისის საამიროში შედიოდა. კუხეთი წყაროებში უკანასკნელად მოიხსენიება XII საუკუნეში, ამჯერად — როგორც გეოგრაფიული ცნება. XV საუკუნის ბოლოს კი ყოფილი კუხეთის ტერიტორია უკვე კახეთად იწოდება. გადმოცემის თანახმად, ქართველთა განმანათლებელმა წმ. ნინომ კაწარეთში მოაქცია ქრისტიანობაზე კუხელები. გადმოცემითვე წმ. ნინო ბოდმის მონასტერშია დაკრძალული.
ლაზიკა
- ისტორიული მხარე დასავლეთ საქართველოში. ფეოდალური ხანის ეგრისის სამეფოს ერთ-ერთი პროვინცია. მოიცავდა ტერიტორიას მდ. რიონის ქვემო დინებასა და მდ. ჭოროხის შესართავს შორის (გვიანდელი გურია, საჯავახო- საჩინოს ჩათვლით და შავი ზღვის აჭარის სანაპირო მხარე).
ლეჩხუმი -
დასავლეთ საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მოიცავდა ძირითადად ახლანდელი ცაგერის რაიონისა და ნაწილობრივ წყალტუბოს რაიონის და ამბროლაურის რაიონის ტერიტორიას. ლეჩხუმს დასავლეთით სამეგრელოსაგან ყოფდა ასხის მთის მასივი, ჩრდილოეთით სვანეთისაგან — ლეჩხუმის ქედი, აღმოსავლეთით რაჭისაგან — მდინარე ასკისწყალი, მდინარე რიონის მარცხენა ნაპირზე კი თავშავის ქედის სამხრეთი კალთები, სამხრეთით იმერეთისაგან — მდინარე ლეხიდარის მარცხენა ნაპირის გასწვრივ მდებარე სერი და ხვამლის მთის მასივი ანტიკურ ხანაში ლეჩხუმი უკვე მჭიდროდ დასახლებული რეგიონი იყო. წყაროებში პირველად მოიხსენიება VI საუკუნეში (პროკოპი კესარიელი) სკვიმნიას სახელწოდებით. ამ დროს მას ერისთავი მართავდა, რომელიც ეგრისის მეფეს ექვემდებარებოდა. მომდევნო ხანაში ლეჩხუმი, როგორც ცალკე ადმინისტრაციული ერთეული, დაიშალა და მისი ტერიტორია თაკვერის, რაჭისა და ოკრიბის შემადგენლობაში შევიდა. უფრო გვიან ლეჩხუმი კვლავ დამოუკიდებელი ერთეულია.
ლივანა - ლიგანი, ნიგალი, ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი ფეოდალური ხანის სამხრეთ საქართველოში, მდინარე ჭოროხის ქვემო დინებაში. წყაროებში პირველად იხსენიება XI საუკუნეში (ნიგალი). ვახუშტი ბაგრატიონის (XVIII ს.) მიხედვით, მოიცავდა მდინარე ჭოროხის ხეობის იმიერ და ამიერ მხარეს ართვინის სანახებითურთ: " და ართვანის სანახებითურთ, ვიდრე ერგეს საზღვრამდე, ჭოროხის ჴეობის იმერი და ამერი იწოდების ლიგანის ჴეობად. და არს ეს ლიგანის ჴეობა თჳნიერ სივიწროვისა, ფრიად ნაყოფიერი ნარინჯით, თურინჯით, ლიმოთი, ზეთისხილით..." (ვახუშტი, 1941, გვ.136). შემდგომში ლივანად მიაჩნდათ მდინარეების აჭარისწყლისა და ჭოროხის შესაყართან მდებარე ტერიტორია. 1549 წელს ლივანა ოსმალებმა დაიკავეს. რუსეთ-ოსმალეთის 1877-1878 ომის შემდეგ ისტორიული სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს სხვა ტერიტორიებთან ერთად რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შევიდა. ამჟამად ლივანის მხოლოდ მცირე ნაწილია საქართველოს ფარგლებში, დანარჩენი კვლავ თურქეთის საზღვრებშია.
მაღრანდვალეთი - ისტორიული მხარე — თემი აღმოსავლეთ საქართველოში მდინარე ლიახვის სათავეებში, ძირითადად მოიცავდა ახლანდელ ჯავის რაიონის ედისის ტერიტორიას. ცენტრი ედისა (შუა ფეოდალური ხანა). სახელწოდება მაღრანდვალეთი პირველად გვხვდება XIV საუკუნეში („ძეგლი ერისთავთა“). ნაწარმოების სიტყვა მაღნარიდან (ტყიანი) და მხარის სახელწოდება დვალეთიდან. გვიანდელი შუა საუკუნეებში მაღრანდვალეთი ქსნის საერისთავოს შემადგენლობაში მოექცა. ვახუშტი ბაგრატიონის (XVIII ს.) ცნობით, მაღრანდვალეთი ქსნის ერისთავთა მამული იყო. მაღრანდვალეთის ისტორიულ ძეგლთაგან აღსანიშნავია ე. წ. ცარციათების ნაქალაქარი სოფ. ედისის მახლობლად, „ზილდი მასიგ“ (უბნის კოშკი), ზურგიანი კოშკები გალუანთასა და ედისაში. მაღრანდვალეთის უძველესი მოსახლეობა ქართული და დვალური იყო. გვიანდელი შუა საუკუნეებში აქ კომპაქტურად დასახლდნენ ოსი მოახალშენეები.
მესხეთი -
ისტორიული სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს (ზემო ქართლი) ზოგადი სახელწოდებაა. ანტიკური წყაროებში (სტრაბონი) მოიხსენიება ეს ტერიტორია “მოსხიკეს” სახელწოდებით. (მოსხური ქვეყანა, მესხების მხარე) ეწოდებოდა. აღსანიშნავია, რომ ძველი ქართული წყაროები “მესხეთს” არ ახსენებენ და ამ მხარის სახელწოდებად X-XVI სს-ში ზემო ქართლი იხმარებოდა. მის პარალელურად არსებობდა ტერმინები შიდა ქართლი და ქვემო ქართლი. ზემო ქართლი მოიცავდა მტკვრის აუზის ზემო ნაწილს (სამცხე, ჯავახეთი, არტაანი, ერუშეთი, კოლა) და ჭოროხის აუზს მთლიანად (აჭარა, კლარჯეთი, შავშეთი, ტაო, სპერი). იგი სამხრეთიდან მდინარეების ევფრატისა და არაქსისაგან იფარგლებოდა ე. წ. მოსხური მთებით.
მთიულეთი
- საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში. მოიცავსმდინარე თეთრი არაგვის ხეობას და მის გვერდით ხევებს - ამირთხევს, ხარხელთხევს, ჩოხელთხევს, ხადისხევს და სხვა. მისი უკიდურესი სამხრეთი საზღვარი იყო მთიულთკარი, ჩრდილოეთით - თრუსოს ხევი და საკუთრივ ხევი, აღმოსავლეთით - გუდამაყარი, დასავლეთით - ლომისის ქედი. თავდაპირველად მთიულეთი ეწოდებოდა ცხავატის თემს, XIII საუკუნიდან ხადა-ცხავატს, ხალხური გამოთქმა ასეთია მთიულეთზე: «თავს ხადა ბოლოს ცხავატი», მთიულეთშივე შედიოდა ხანდო. ასევე ცნობილია რომ ადრე მთიულეთი ოთხ ძირითად თემად იყოფოდა: ცხავატი, მრევლი, გარეშემო და ხადა. ხშირად მთიულეთად იგულისხმებოდა აგრეთვე გუდამაყარიც. დღესდღეობით მთიულეთად დაბა ფასანაურის ჩრდილოეთით მდებარე ტეროტორია მიიჩნევა. ცენტრად კი, დაბა ფასანაური. გადმოცემის თანახმად, მთიულეთში ქრისტიანობა უქადაგია ქართველთა გამანათლებელ ნინოს. მთიულეთში შემორჩენილია ფეოდალური ხანის მატერიალური კულტურის მრავალი ძეგლი. ადმინისტრაციულ–ტეროტორიული დაყოფის თვალსაზრისით, მთიულეთი დუშეთის რაიონის შემადგენლობაში შედის.
მუხრანი(რეგიონი) - მუხნარი, ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი აღმოსავლეთ საქართველოში, ქართლში (ახლანდელი მცხეთის რაიონის ტერიტორია). სახელწოდება წარმოდაგება "მუხიდან". ანტიკურ ხანასა და განვითარებულ შუა საუკუნეებში მუხრანისა (ბარი) და თრიალეთის (მთა) კავშირმა დიდი როლი შეასრულა ქართლის (იბერიის) სამეფოს წარმოშობაში, შემდეგ კი - საქართველოს სახელმწიფოებრივ გაერთიანებაში. მუხრანი თავიდანვე ქართლის მეფეთა სანადირო ადგილი იყო. აქვე ჰქონდათ მათ რამდენიმე სასახლე-რეზიდენცია. II-IV საუკუნეებში მუხრანის ცენტრი იყო ქალაქი ძალისი.
ოდიში(მხარე) - ისტორიული მხარე დასავლეთ საქართველოში, გვიანდელი შუა საუკუნეების ხანის სამეგრელოს ძირითადი ნაწილი (სამეგრელოს სამთავროს მეორე სახელწოდება). ერთი ვარაუდით, სახელწოდება "ოდიში" წარმართული ღვთაება ოდის სახელისაგან მოდის (ე.ი. ოდის ქვეყანა). წყაროებში პირველად მოხსენიებულია XI საუკუნეში, ცალკეულ წყაროთა არაპირდაპირი ცნობებით, VI საუკუნისთვის ოდიში მოიცავდა მდინარეებს კელასურსა და ტეხურს შორის მდებარე ტერიტორიას. XVIII საუკუნის დასაწყისში, სამურზაყანოს წარმოქმნის შემდეგ, ოდიშს უწოდებენ ტერიტორიას მდინარეებს ენგურსა და ტეხურს შორის.
ოკრიბა - ისტორიული მხარე დასავლეთ საქართველოში, იმერეთის ნაწილი (ტყიბულის რაიონი). სახელწოდება „ოკრიბა“ პირველად მოხსენიებულია XI საუკუნეში. სახელწოდების მრავალი განმარტება არსებობს, მათ შორის, ყველაზე დამაჯერებელია რომ სახელწოდება "ოკრიბა” მომდინარეობს ზანური "კირიბ” სიტყვიდან, რაც «საბატკნეს” ნიშნავს. ხალხში გავრცელებული მეორე მოსაზრება, უფრო სწორად ლეგენდა, მოგვითხრობს: «ერთხელ აქ სოლომონ მეფეს ჩაუვლია და ბევრი ხალხი უნახავს ერთად თავმოყრილი და უთქვამს: «ვო კრებაო” და ამის შემდეგ ქვია ოკრიბა”. ოკრიბას დასავლეთით გამოყოფდა მდ. რიონი, ჩრდილოეთით, რაჭიდან – რაჭის ქედის ერთი მონაკვეთი, ჩრდილოეთ-დასავლეთით, ლეჩხუმიდან – რაჭის ქედის გაგრძელება (მდ. ლეხიდარის მარცხენა ნაპირის გასწვრივ), სამხრეთით – იმერეთის ვაკე, სამხრეთ–აღმოსავლეთით და აღმოსავლეთით არგვეთის მთების მასივი. ოკრიბა მთაგორიანი მხარეა, მისი ფართობი 478,2 კვ. კილომეტრს შეადგენს. ოკრიბაში ადამიანის ცხოვრების კვალი ძველი ქვის ხანიდანაა დამოწმებული.

პანკისის საერისთავო - ძველი კახეთის სამთავროს ერთ-ერთი ადმინისტრაციული ერთეული, რომელიც მოიცავდა პანკისის ხეობას, ალვანის ველსა და თსამურზაყანო - ისტორიული მხარე დასავლეთ საქართველოში, დღევანდელი აფხაზეთის ტერიტორიაზე. როგორც პოლიტიკური ერთეული ჩამოყალიბდა XVII-XVIII საუკუნეების მიჯნაზე. მოიცავდა ძირითადად ახლანდელი გალის რაიონის ტერიტორიას.უშეთს. ცენტრი — პანკისის ციხე.

სამცხე - საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა, ისტორიული მესხეთის ნაწილი. არის მოსაზრება, რომ ადრე ამ მხარესოძრხე ეწოდებოდა. მისი ისტორიული საზღვრებია: დასავლეთით - არსიანის მთები, ჩრდილოეთით - ფერსათის მთები, სამხრეთით - ერუშეთის მთები, კასრის სერი, გუმბათისა და ვანის მთები, აღმოსავლეთით - ჭობისხევი. სამცხის უძველესი ცენტრებია ოძრხე და აწყური (აქ იყო სამცხის ერთ-ერთი მთავრის - სამძივარის რეზიდენცია). სამცხე იყოფოდა ხევებად (შუა საუკუნეების ადმინისტრაციული-ტერიტორიული ერთეული).
საჯავახო (მხარე) - ისტორიული მხარე დასავლეთ საქართველოში, საჯავახოს ქედის წინა ზოლის ტერიტორია, ახლანდელი სამტრედიისა და ჩოხატაურის მუნიციპალიტეტების მოსაზღვრე რეგიონი. სახელწოდება "საჯავახო" XIII საუკუნის ფეოდალის ჯავახ ჭილაისძის სახელიდან უნდა მოდიოდეს. ისტორიულ წყაროებში პირველად მოსხენიებულია XVI საუკუნეში. მონაცვლეობით ეკუთვნოდა გურიისა და სამეგრელოს სამთავროებს, იმერეთის სამეფოს.
სვანეთი -
საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მოიცავს კავკასიონის ქედის სამხრეთ კალთებს და მდინარეების ენგურისა და ცხენისწყლის ზემოწელს. ისტორიულ სვანეთში შედიოდა აგრეთვე ე. წ. აფხაზეთის სვანეთი (მდინარე კოდორის ზედა ნაწილი), სამეგრელოს, ზემო რაჭისა და ლეჩხუმის მოსაზღვრე რეგიონები. ადრინდელ საუკუნეებში სვანეთი კოლხეთის სამეფოს შემადგენელი ნაწილი იყო, შემდეგ ეგრისის სამეფოსი. XI-XV საუკუნეებში ერთიანი საქართველოს საერისთავო იყო. როდესაც საქართველო დაიშალა სამეფო-სამთავროებად, სვანეთიც რამდენიმე ნაწილად გაიყო: თავისუფალ, სადადეშქელიანო და სადადიანო სვანეთად. ამჟამად სვანეთი ორ ნაწილად იყოფა, ზემო და ქვემო სვანეთად.
ტაო - ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა თანამედროვე თურქეთის ტერიტორიაზე, ისტორიული მესხეთის ნაწილი. იგი მდებარეობს მდინარე ჭოროხის შუა დინების აუზში. პირველად მოიხსენიება ძვ. წ. 1112 წელს ასურულ წყაროებში “დაიაენის” სახელწოდებით. ურარტული წყაროები “დიაუხის” სახელით იცნობდნენ. ამ მხარეში ცხოვრობდნენ ქართველური ტომები: ტაოხები, ხალიბები, სკვითინები.
ფშავი -
საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. ისტორიულად იგი ხევსურეთთან ერთად ფხოვად იწოდებოდა. უძველეს წყაროებში სწორედ “ფხოვი” გვხვდება, ფშავი და ხევსურეთი შედარებით გვიან დამკვიდრებული სახელწოდებებია. ფშავს ესაზღვრება: ჩრდილო-აღმოსავლეთით - კავკასიონის მთავარი ქედი, რომელიც მას ჰყოფს თუშეთისა და პირაქეთა ხევსურეთისაგან, დასავლეთით - პირაქეთა ხევსურეთი, გუდამაყარი, ხანდო და ჭართალი, სამხრეთით - შიდა ქართლი, აღმოსავლეთით - ერწო-თიანეთი. ფშავი ორად იყოფა: ფშავის არაგვის სათავიდან ორწყლამდე უკანა ფშავის თემია, ხოლო ორწყალს ქვემოთ, ფშავის არაგვის ქვემო წელში, მაღაროსკარის თემი. თანამედროვე ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფით ფშავის მთელი ტერიტორია შედის მცხეთა-მთიანეთის მხარის დუშეთის რაიონში.
ქიზიყი - ისტორიული მხარე აღმოსავლეთ საქართველოში, კახეთში, ტერიტორია მდ. მტკვრის ჩრდილოეთით, ყარაიის ველის ქვემოთიდან მოკიდებული, მდინარეების ივრისა და ალაზნის ქვემო წელის აუზი (ახლანდელი სიღნაღისა და დედოფლისწყაროს რაიონების ტერიტორია).ქიზიყის ანტიკური და ადრინდელი ფეოდალური ხანის სახელწოდებაა კამბეჩოვანი. სახელწოდება "ქიზიყი" წყაროებში XV საუკუნიდან გვხვდება. არსებობ ორი ძირითადი ვერსია, თუ რატომ მიეაცა ამ მხარეს სახელწოდება "ქიზიყი": სიტყვა "ყიზ" (აზერ. ქıზ) თურქულად, სპარსულად და აზერბაიჯანულად ნიშნავს გოგოს, ანუ ერთი ლეგენდით სპარსელებმა ბევრი ქიზიყელი ქალი მოიპარეს და სახელიც "გოგონების გვეყანა" უწოდეს. სიტყვა "სიღნაღ" სპარსული სიტყვაა და დაუნარცხავ ხალხს ნიშნავს, ხოლო ქისტებმა გადათარგმეს და "გიზიქ" უწოდეს. გვიანდელი შუა საუკუნეებში ქიზიყი იყო კახეთის ძირითადი ძალა უცხოელ დამპყრობთა წინააღმდეგ ბრძოლებში.
ქსნისხევი - საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მოიცავს ქსნის ხეობას და მისი შენაკადების: ცხრაძმის, ჭურთის, ცხავატურის და ალეურის ხეობებს. ამ კუთხეს სამხრეთით ემიჯნება სოფელი მუხრანი, ხოლო ჩრდილოეთის საზღვარს წარმოადგენს ყელის ტბა. ქსნისხევს ჩრდილო-აღმოსავლეთით ესაზღვრება მთიულეთი, სამხრეთ-აღმოსავლეთით დუშეთის რაიონი (არაგვის ხეობა), ხოლო დასავლეთით ისტორიული შიდა ქართლი. ქსნისხევი ისტორიულად შედიოდა ქართლის სამეფოს შემადგენლობაში ქსნის საერისთავოს სტატუსით და მას ქსნის ერისთავები მართავდნენ.
ცხავატი (რეგიონი) - ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი აღმოსავლეთ საქართველოში, შიდა ქართლში, ახლანდელი დუშეთის რაიონის დაბა ფასანაურის ჩრდილოეთით სოფ. ქვეშეთამდე. მთიულეთში სიტყვა "ცხავატი" მთაგორიან, ბარიდან მთისკენ გარდამავალი რელიეფის აღმნიშვნელი ზოგადი სახელია. წყაროებში ცხავატი პირველად VII საუკუნეში იხსენიება.
ცხრაძმისხევი - ცხრაზმისხევი, ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი აღმოსავლეთ საქართველოში, შიდა ქართლში მდ. ქსნის ხეობის ზემო წელზე. შუა საუკუნეებში - ადმინისტრაციული ერთეული. თავსდება ახლანდელი ახალგორის რაიონის ლარგვისის თემის საკრებულოსა და მიმდებარე ტერიტორიაზე. სახელწოდება მოდის ცხრა საძმოსაგან.
წანარეთი - ისტორიული მხარე აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში, მოიცავდა დარიალის ხეობის ზემოთს, ჯვრის უღელტეხილისა და მისი მიმდგომი რეგიონის ტერიტორიას - წანარეთის ხევს (იგივეა, რაც ხევი, ახლანდელი ყაზბეგის რაიონის ტერიტორია)
წებელდა (მხარე) - ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი დასავლეთ საქართველოში, აფხაზეთში - მდ. კოდორის შუა და ზემო წყლის აუზში (ახლანდელი გულრიფშის რაიონის წებელდის ტერიტორია). გვიანდელი ანტიკური და ადრინდელი დეოდალურ ხანაში აფსილების ტომის განსახლების მხარე.
წილკანი(მხარე) - ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი, შუა საუკუნეებში - თემი აღმოსავლეთ საქართველოში, შიდა ქართლში, თეთრი არაგვის (მთიულეთის არაგვის) სათავეებში (ახლანდელი ყაზბეგის რაიონის ტერიტორია). სახელწოდება მომდინარეობა სიტყვისაგან "წინკარი" (წინკარი>წირკანი>წილკანი). წილკანი საქართველოს ერთ-ერთი პირველი მხარეა, სადაც ქრისტიანული რელიგია გავრცელდა. ეროვნული ტრადიციის თანახმად, IV საუკუნის 30-იან წლებში ქართველთა განმანათლებელმა ნინომ წობენში სხვა მთიელებთან ერთად წილკნელებსაც მიაღებინა ქრისტიანობა. წილკნის მხარე ეკლესიურად შედიოდა წილკნის საეპისკოპოსოში.
წობენი - ისტორიულ-გეოგრაფიული პუნქტი აღმოსავლეთ საქართველოში, ახლანდელი დუშეთის რაიონში, მდ. არაგვის მარცხენა ნაპირზე, დაბა ჟინვალსა და სოფ. ჩინთს შორის. ეროვნული ტრადიციის თანახმად ქართველთა განმანათლებელმა ნინომ ამ ადგილებში გააქრისტიანა არაგვის ხეობის მთიელები: ჭართალელნი, ფხოველნი, წილკნელნი, გუდამაყრელნი, სოფ. ჩინთის განაპირას მინდორზე ამოზიდულ 15 მ სიმაღლის კლდეს ხალხური გადმოცემით "ნინოს ქვა" ჰქვია. შუა საუკუნეებში წობენი საეკლესიო გლეხებით დასახლებული სოფელი იყო. ადრინდელი შუა საეკუნეებში წობენი ერქვა აგრეთვე მდ. არაგვის მარცხენა ნაპირზე, საგურამო-ხერკის ჩრდილოეთით ჟინვალამდე მოსახლე თემს.
წოფოფორი - წობოფორი, ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი, ადმინისტაციულ-ტერიტორიული ერთეული შუა საუკუნეების აღმოსავლეთ საქართველოში, ქვემო ქართლში, ისტორიულ სომხითში (ახლანდელი მარნეულის რაიონის ტერიტორიაზე). მოიცავდა მდ. ბანოშისწყლის (ძვ. ხოჟორნა) ხეობას მდ. დებედის ზვემო წელამდე (მიაჩნიათ, რომ გარკვეულ პერიოდში მის საზღვრებში იყო მოქცეული ჭოჭკანის ხეობა და მდ. დებედის ქვემო წელიც). სახელწოდება "წოფოფორი" მომდინარეობს რეგიონის ცენტრის - წოფის ციხისაგან და სომხური სიტყვისაგან "ფორ" (ნიშნავს ხევს). ქართული ისტორიული წყაროების თანახმად წოფოფორი გაჩიანის მხარეში შედიოდა.
ჭანეთი - ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა თანამედროვე თურქეთის ტერიტორიაზე, ისტორიული მესხეთის ნაწილი. III-IV სს-ში იგი მოიცავდა შავიზღვისპირეთის სამხრეთ-აღმოსავლეთ მთიანეთს, მდინარე ჭოროხის ზემო წელის აუზს. მოგვიანებით სახელწოდება გავრცელდა მის მიმდებარე ზღვის სანაპირო ტერიტორიაზე. იგივეა, რაც ლაზეთი, ლაზისტანი, ბერძნული თიანიკე. მხარე დასახლებული იყო დასავლურ-ქართული ტომით - ჭანებით.
ჭარ-ბელაქანი - XVIII ს. I მეოთხედში აღმოსავლეთ კახეთის ტერიტორიაზე (ისტორიული კაკ-ენისელი) დაღესტნელი ფეოდალების მიერ შექმნილი პოლიტიკური ერთეული; იგივეა, რაც გვიანდელი საინგილო.
ჭართალი (მხარე) - ჭართალეთი, ისტორიული მხარე აღმოსავლეთ საქართველოში, მდ. მთიულეთის არაგვის შუა წელზე, სოფ. ანანურიდან მდ. ხანდოსხევამდე (ახლანდ. მცხეთა-მთიანეთის მხარე, დუშეთის მუნიციპალიტეტის ჭართლის თემის ტერიტორია). ზოგჯერ მთიულეთის ნაწილადაც მოიაზრება. ჩრდილოეთით ესაზღვრება ხანდო, სამხრეთით — ბაზალეთი, აღმოსავლეთით — ფშავი, ხოლო დასავლეთით — ქსნის ხეობა.
ხანდო (მხარე) - საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი არაგვის ხეობის ერთ-ერთი მცირე კუთხეა, რომელსაც ხშირად მთიულეთის ნაწილად მოიხსენიებენ
ხევი (მხარე)
- წანარეთი - საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მდებარეობს კავკასიონის ჩრდილოეთ ფერდობზე თერგის აუზში და მოიცავს თრუსოს, ბაიდარის, სნოსწყლის და დარიალის ხეობებს. აღმოსავლეთით მას ესაზღვრება ხევსურეთი, სამხრეთით - მთიულეთი, ჩრდილოეთით - ოსეთი, დასავლეთით - შიდა ქართლის მთიანეთი. ხევის მთავარი მდინარეა თერგი, რომელიც სათავეს იღებს კავკასიონის მთავარი ქედის კალთაზე, ზილგახოხის მყინვარში. ხევი იგივეა, რაც ადრინდელი შუა საუკუნის წანარეთი.
ხევსურეთი -საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მდებარეობს აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში, კავკასიონის ქედის ჩრდილოეთ და სამხრეთ კალთებზე. კავკასიონის ქედი მას ორ ნაწილად ჰყოფს — პირიქითა და პირაქეთა ხევსურეთად. პირიქითა ხევსურეთი შედგება სამი ხეობისაგან: მიღმახევის, შატილის და არხოტის, პირაქეთა ხევსურეთი — არაგვის ხეობისაგან. ხევსურეთს ჩრდილოეთით ესაზღვრება ჩეჩნეთი და ინგუშეთი, აღმოსავლეთით — თუშეთი, დასავლეთით — ხევი და გუდამაყარი, სამხრეთით — ფშავი. თანამედროვე ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფით ხევსურეთის მთელი ტერიტორია შედის მცხეთა-მთიანეთის მხარის დუშეთის რაიონში და ოთხ თემადაა გაყოფილი: ბარისახოს, გუდანის , შატილის და არხოტის . სახელწოდება „ხევსურეთი“ შერქმეული აქვს მხარის მთიანი, ხევებიანი ადგილმდებარეობის გამო. ამ სახელწოდებით წყაროებში XV საუკუნიდან იხსენიება. ხევსურეთის ადრინდელი სახელწოდებაა ფხოვი (ასე ეწოდებოდა მას ფშავთან ერთად), ხოლო ხევსურებისა და ფშავებისა — ფხოველები.

ხერკი - ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი აღმოსავლეთ საქართველოში, შუა საუკუნეების ადმინისტრაციული ერთეული - ხევი (იგივე თემი) მდ. არაგვის დინების სამხრეთით მარცხენა მხარეს (ახლანდელი მცხეთისა და დუშეთის რაიონების ტერიტორიის ნაწილი). ხერკი იგივე საგურამოს ან თეზმის ხევია.
ხორძენე - ხაზარები, ხორზენე (ანტიკური წყაროები - ხოტენე და კორაძენე), მხარე ისტორიულ სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში. მდ. ჭოროხის ხეობაში. შუა საუკუნეებში მხრეები ტაო და კოლა.
ჯავახეთი -
მხარე სამხრეთ საქართველოში, ზემო ქართლში (ძირითადად მოიცავს ახლანდელი ასპინძის, ახალქალაქისა და ნინოწმინდის მუნიციპალიტეტების ტერიტორიას), ისტორიულად საზღვრავდა დასავლეთით მდინარე მტკვარი (მდინარის მარცხენა შენაკადი ხევებიმგელციხიდან ასპინძამდე ასევე ჯავახეთში შედიოდა), ჩრდილოეთით, სამხრეთით და აღმოსავლეთით შავვაშეთის, სამსარისა და ნიალისყურის მთები. ტერმინი „ჯავახეთი“ მიღებულია ჯავახ– ფუძეზე –ეთ ბოლოსართის დართვით, შესაბამისად „ჯავახეთი“ ჯავახების საცხოვრებელს, სამყოფელს ნიშნავს.
ჰერეთი -აღმოსავლეთ საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. წყაროებში პირველად V საუკუნეში მოიხსენიება. უძველეს ხანაში კავკასიის ალბანეთის სამეფოში შედიოდა. (X)-XIV საუკუნეების წყაროების მიხედვით მოიცავდა გვიანდელი ხანის შიგნიკახეთისა და გაღმამხრის ტერიტორიას (მდ. ალაზნის ველი) საინგილოს ჩათვლით.

საქართველოს კუთხეების რუკა. (1-ლი ჯგუფის ნამუშევარი)

საქართველოს მთისა და ბარის კუთხეები. (1-ლი ჯგუფი: საბა ყაველაშვილი, გიგა ბერიაშვილი, სოფიკო შოშიაშვილი)

                      მთის კუთხეებია:              ბარის კუთხეებია:                            
          სვანეთი                                                                   კახეთი  
         რაჭა                                                                           ქართლი
         ლეჩხუმი                                                                   იმერეთი
         ფშავი                                                                         გურია 
         ხევი                                                                           სამეგრელო     
         თუშეთი                                                                   აფხაზეთი 
        სამცხე-ჯავახეთი                                                    აჭარა
        ხევსურეთი

კახეთი (ფოტო-მასალა) მე-2 ჯგუფი . მარიამ იორამაშვილი

ჩემი მშობლიური კუთხე_კახეთი. (მეორე ჯგუფი. მარიამ იორამაშვილი)

ჩემი მშობლიური კუთხე_კახეთი  

კახეთი_მხარე აღმოსავლეთ საქართველოში.მოიცავს ისტორიულ_გეოგრაფიული  პროვინციების კახეთის,ჰერეთის და თუშეთის ტერიტორიებს.

ფართობი    _11.310 კვ. კმ..

მოსახლეობა -407 ათასი. საქართველოს მოსახლეობის 9%.

მხარის ადმინისტრაციული ქალაქი_თელავი. 

ქალაქი_9.

სოფელი_276. 

ძირითადი საქმიანობაა   _მევენახეობა. მეღვინეობის ისტორია აქ ჩვ.წ.აღ.III-IIსაუკუნეებში იწყება და დღემდე მხარის ეკონომიკის  უმნიშვნელოვანესი დარგია.              

ღირშესანიშნაობები:

• ·     ალავერდის ეკლესია.
• ·      იყალთოს მონასტერი.
• ·     დავით გარეჯის მონასტერი.
• ·     გრემის ნაქალაქარი.
• ·       ნეკრესის ეკლესია.
• ·       წინანდალი.
• ·       შუამთა.
• ·        ნინოწმინდა.
• ·      გურჯაანის ყველაწმინდა.
• ·      გრემი.
• ·        ბოდბე.
• ·         ხორნაბუჯი  

ბუნება მრავალფეროვანია:გვხვდება ნახევრადუდაბნო,მარადმწვანე ტყეები და სუბალპური მცენარეული საფარი.ყველაზე დაბალი ადგილია_ელდარის ვაკე (სიმაღლე -90-150მ ზღ.დ).ყველაზე მაღალი ადგილია_თებულოს მთა (4493მ).

ექვსი დაცული ტერიტორია_                     

ბაწარას,ბაბანეულის, მარიამჯვრის და ვაშლოვნის ნაკრძალები. თუშეთისა და ლაგოდეხის ეროვნული პარკები.

რუკები და სურათები

სურათები

სასწავლო პროექტის გეგმა

პროექტის სახელწოდება:
"ჩონგური საქართველოა, სიმები ჩვენ ვართ ყველაო..."

პროექტის მთავარი იდეა.(თემა) 1–2 წინადადებით:
    მოსწავლეებმა  გაიხსენონ და მეტი ინფორმაცია მოიპოვონ საქართველოს კუთხეებზე და აღწერონ თითოეული მათგანი.



პროექტის აქტუალობა:
პროექტი აქტუალურია იმიტომ, რომ მოსწავლეებს აღუძრავს ინტერესს საქართველოს კუთხეების შესახებ მეტი ცოდნა დაიგროვონ და განუვითარდებათ კვლევა–ძიების,  ახალი ინფორმაციის დამოუკიდებლად მოძიების, თანამშრომლობისა და პრეზენტაციის უნარები.
პროექტის მიზნები:
 პროექტის მიზანია :გავუღვივო მოსწავლეებს სამშობლოს სიყვარული და უკეთ დავანახო  ჩვენი ქვეყნის მრავალფეროვნება .ისინი დაეუფლებიან ახალი მასალების მოპოვებასა და დახარისხებას.მოსწავლეებს განუვითარდებათ  ინფორმაციის მოძიება–დახარისხება–პრეზენტაციის უნარები.
მონაწილეთა ასაკი:
9–10  წელი.
ვადები/ხანგრძლივობა:
1 თვე.
მოსალოდნელი შედეგები/პროექტები,რაც შეიძლება შეიქმნას:
შედეგი თვალსაჩინო იქნება, თუ მოსწავლეებს გავუღვივებ სამშობლოს სიყვარულს, შეიცნობენ საქართველოს მრავალფეროვან ბუნებას,ტრადიციებს, წეს–ჩვეულებებს. შეიქმნება ბლოგი, სადაც განთავსდება მოსწავლეთა მიერ მოძიებული მასალები(ფოტოები, ტექსტები, პრეზენტაციები, ნახატები).
შედეგი თვალსაჩინოა, თუ 
 IV.5  მოსწავლეს შეუძლია მისთვის ნაცნობი თემების შემცველი სხვადასხვა სახის არამხატვრული (რეკლამის, საყმაწვილო ჟურნალის განცხადების, საყმაწვილო ენციკლოპედიის სტატიისა და სხვა.)წაკითხვადა გაგება.
IV.8   მოსწავლეს შეუძლია საკუთარი დამოკიდებულების გამოხატვა წაკითხული ტექსტის (მხატვრულის/არამხატვრულის) მიმართ; ავლენს ესთეთიკური და ეთიკური შეფასების სურვილს
. IV.10  მოსწავლეს შეუძლია სხვადასხვა  სტრატეგიის გამოყენება ინფორმაციის მოსაძიებლად და კონკრეტული საკითხის დასამუშავებლად.
პროექტისათვის საჭირო ძირითადი რესურსები:
ინტერნეტი,თაბახის ფურცლები, კლასგარეშე ლიტერატურა, სახელმძღვანელო, კალმები, ფანქრები,მარკერები, საქართველოს ფიზიკური რუკა.
პროექტის მსვლელობა(ძირითდი აქტივობები):
თემის შერჩევის შემდეგ გამოიკვეთა აქტუალური საკითხები. შემდეგ მოსწავლეები დავყავი ჯგუფებად და თითოეულ ჯგუფს გავაცანი  სამუშაო გეგმა. ჯგუფებს ავარჩევინე მათთვის საინტერესო საკითხები და გადავანაწილე მოვალეობები.
პირველ ჯგუფს დაევალა: 
ა) საქართველოს კუთხეების და მათზე ინფორმაციების მოძიება.
ბ) მთისა და ბარის კუთხეების დახარისხება.
გ) კახეთის, ქართლისა და სვანეთის ბუნებრივი პირობებისა და ტრადიციების მოკვლევა.
მეორე ჯგუფის დავალება:
ა) მშობლიური კუთხეების აღწერა (ფოტო–მასალასთან ერთად).
ბ) ჩვენთვის ნაცნობი გამოჩენილი ადამიანები და მათი მშობლიური კუთხეების მოძიება.
გ)საქართველოს კუთხეების რუკის შექმნა (საქართველოს ფიზიკური რუკის გამოყენებით).
მესამე ჯგუფს დაევალა:
ა)  კუთხეების ძველი სახელწოდებების მოძიება.
ბ) თემა: "რომელ კუთხეში დავისვენებდი "(ან მოვინახულებდი) და რატომ?
გ)" ჩემი თვალით ნანახი ... (კუთხე) "–ნახატის წარმოდგენა ( ჯგუფისთვის საინტერესო  ნაცნობი ან წარმოდგენით ნანახი   კუთხე).  
 აქტივობების განხორციელება:
 მოსწავლეები ინფორმაციას მოიპოვებენ ინტერნეტის, კლასგარეშე ლიტერატურის და უფროსებთან ინტერვიუს აღების საშუალებით (წინასაწარ შეთანხმებით).
თითოეული ჯგუფის ლიდერი მოახდენს მოპოვებული  და მათ მიერ შექმნილი მასალის პრეზენტაციას.
 მათ მიერ მოპოვებული მასალები განთავსდება ბლოგზე.
შეფასება:
მოსწავლეებს შევაფასებ წინასწარ შედგენილი განმავითარებელი შეფასების რუბრიკით, სადაც გავითვალისწინებ მასალების მოძიებასა და დახარისხებას, პრეზენტაციას, შესრულებული სამუშაოს მიზანთან შესაბამისობასა და ხარისხს .                                                                                  
საგნებთან/საგნობრივ ჯგუფებთან/ეროვნულ სასწავლო გეგმასთან კავშირი:
აღნიშნულ სასწავლო პროექტს მჭიდრო კავშირი აქვს ბუნებისმეტყველებასთან.რაც გამოიხატება საქართველოს ფიზიკური რუკის გამოყენებაში, ბუნებრივ პირობებზე მასალების  მოძ იებასა და რუკის შექმნით.
პროექტის ხელმძღვანელი(მასწავლებელი):
ხათუნა სეფიაშვილი
ხელმძღვანელის ელ.ფოსტა:
xatunasefiashvili@gmail.com
პროექტის ვებ–გვერდი/ბლოგი:
xatunasefiashvili.blogspot.com